Ömer Hayyam veya tam adıyla Gıyaseddin Eb'ul Feth Ömer İbni İbrahim el-Hayyam (Farsça: ??? ????; d. 18 Mayıs 1048 – ö. 4 Aralık 1131), Nişabur doğumlu Fars şâir, filozof, matematikçi ve astronom.
Ömer Hayyam, birçok bilim insanınca Bâtınî ve Mu'tezile anlayışlarına dâhil görülür.[kaynak belirtilmeli] Evreni anlamak için içinde yetiştiği İslam kültüründeki hâkim anlayıştan ayrılmış, kendi içinde yaptığı akıl yürütmeleri eşine az rastlanır bir edebi başarı ile Rubaiyat halinde dışa aktarmıştır .
Hayyam aynı zamanda çok iyi bir matematikçiydi. Üçüncü dereceden bilinmeyen denklemlerle ilgili yazdığı "Cebir" adlı eserinde bilinmeyen rakamın yerine Arapçada "şey" anlamına gelen kelimeyi kullanmıştır. Daha sonra onun bu eseri diğer dillere çevrilirken İspanyolcaya "Xay" olarak geçmiştir. Bu kelime, ilk harfine indirgenerek bilinmeyen rakamın simgesi "x" olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Ömer Hayyam, binom açılımını kullanan ilk bilim insanıdır. Hayyam, genelde şiirlerindeki eğlence düşkünlüğünün belirgin olmasından dolayı rubaileri ile ünlenmiştir.
Geçmişte yaşamış olan birçok ünlünün aksine, Ömer Hayyam'ın doğum tarihi günü gününe bilinmektedir. Bunun sebebi, Ömer Hayyam'ın birçok konuda olduğu gibi takvim konusunda da uzman olması ve kendi doğum tarihini araştırıp tam olarak bulmasıdır.
Rubailerinde Dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konularda özgürce ve sınır tanımaz bir şekilde akıl yürüttüğü görülmektedir. Akıl yürütürken ne içinde yaşadığı toplumun, ne de daha öncesi zamanlarda yaşamış toplumların kabul ettiği hiçbir kurala bağlı kalmamış, kendinden önce yaşayanların insanın aklına koymuş olduğu sınırları kabullenmemiş, bir anlamda dünyayı, insanı, var oluşu kendi aklıyla baştan tanımlamış; bu nedenle de çağını aşarak "evrenselliğe" ulaşmıştır. Ancak unutmamak gerekir ki Hayyam'ın yaşadığı dönem, kendisi gibi çağları aşan ve tarihin gördüğü en büyük düşünürlerden birini yaratacak sosyo-kültürel altyapıya sahiptir. Kendi tarihinin belki de en aydınlık dönemlerini yaşayan İslam dünyasında felsefenin hak ettiği ilgiyi gördüğü, Selçuklu saraylarında ise sentez bir Orta Doğu kültürü (Türk, Hint, Arap, Çin, Bizans) oluşmaya başladığı bir dönemde yaşayan Hayyam, böylece nispeten yansız ve bilimsel bir öğrenim görmüş ve felsefeyi günah saymayan bir toplum içinde özgürce felsefe ile ilgilenebilmiştir.
Hayyam, aynı zamanda dünya bilim tarihi için de önemli bir yerdedir. Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Melikşah'ın isteği üzerine, günümüzde kullanılan Miladi ve Hicri takvimlerden çok daha hassas olan Celali Takvimi'ni hazırlamıştır.
Okullarda Fransız matematikçi Blaise Pascal'ın soyadıyla anılarak öğretilen "Pascal üçgeni" adlı matematik kavramı, aslında ilk olarak Ömer Hayyam tarafından oluşturulmuştur. Matematik, astronomi konularında dünyanın önde gelen bilim insanlarındandır. Birçok bilimsel çalışması olduğu bilinmektedir. Öklid teoremini yorumlamıştır. Horasan'da da bir rasathanesi vardır. Kendisi, Yunan biliminin savunucusuydu ve ünlü İslam hekimi İbn-i Sina'nın düşüncelerinin takipçisiydi.
Günümüzde pek çok rubai, ünü sebebiyle Hayyam'ın rubailerine karıştırılmıştır. Bilinen kadarıyla Hayyam'ın rubailerinin sayısı 158'dir. Fakat kendisine mâl edilenler binin üzerindedir.
Ayrıca Ömer Hayyam için, tarihteki ilk bilinen savaş karşıtı eylemci yakıştırması da yapılmaktadır.
Hayyam'ın rubailerinin Türkçeye çevirisi birçok farklı çevirmen tarafından yapılmışsa da, rubaileri Türk halkına sevdiren çeviri, Sabahattin Eyüboğlu tarafından yapılmıştır.
